De benoemde burgemeester: een ondemocratische praktijk in Nederland

In Nederland worden burgemeesters niet door de bevolking gekozen, maar benoemd via een proces waarbij de gemeenteraad en de commissaris van de Koning een kandidaat voordragen, waarna de koning de uiteindelijke benoeming bekrachtigt. Hoewel dit systeem vaak wordt verdedigd als een manier om bestuurlijke stabiliteit en kwaliteit te garanderen, druist het in tegen het fundamentele democratische principe dat de bevolking direct zeggenschap moet hebben over haar leiders. De benoemde burgemeester is een relikwie uit het verleden dat niet langer past binnen een moderne democratie (Bovens & Wille, 2017).

Een systeem zonder directe volksinvloed

De rol van de gemeenteraad in de benoeming

Voorstanders van het huidige systeem beweren dat de gemeenteraad, die wel direct door de bevolking wordt gekozen, voldoende democratische legitimiteit verschaft aan de benoeming van de burgemeester. De redenering is dat de raad namens de burgers spreekt en dus indirect hun stem vertegenwoordigt bij de selectie van een burgemeester.

Dit argument is echter misleidend. De gemeenteraad speelt weliswaar een rol in de voordracht van kandidaten, maar de uiteindelijke beslissing ligt bij de regering en de koning. Bovendien wordt het proces vaak gekenmerkt door achterkamertjespolitiek, waarbij partijbelangen en persoonlijke netwerken een grote rol spelen (Andeweg & Irwin, 2014). De burger heeft geen enkele directe invloed op wie de burgemeester wordt, wat haaks staat op het democratische principe van volkssoevereiniteit.

Geen afrekening bij slecht beleid

Een fundamenteel kenmerk van democratie is dat burgers hun bestuurders kunnen afrekenen op hun beleid via verkiezingen. Omdat de burgemeester niet gekozen wordt door de bevolking, is hij of zij in de praktijk niet direct verantwoordelijk aan de burgers. Zelfs als een burgemeester impopulair beleid voert of de stad slecht bestuurt, heeft de bevolking geen directe mogelijkheid om deze persoon uit zijn ambt te zetten. Dit creëert een bestuurlijke elite die minder geneigd is om verantwoording af te leggen aan de inwoners (Van Ostaaijen, 2020).

Partijpolitiek boven lokale belangen

Hoewel de benoeming van een burgemeester officieel ‘neutraal’ moet zijn, speelt partijpolitiek een belangrijke rol bij de selectie. Kandidaten met de juiste politieke connecties hebben een grotere kans om voorgedragen te worden, zelfs als zij minder populair of competent zijn. Dit leidt tot een systeem waarin gevestigde politieke partijen de touwtjes in handen houden, in plaats van de burgers (Daalder, 2004).

Tegenargumenten en waarom ze niet overtuigen

“De gemeenteraad wordt democratisch gekozen, dat is belangrijker”

Een veelgehoord argument is dat het niet uitmaakt dat de burgemeester niet direct wordt gekozen, omdat de gemeenteraad dat wél is. De burgemeester werkt immers samen met de raad en voert in theorie het beleid uit dat door de raad wordt vastgesteld.

Dit argument gaat voorbij aan het feit dat een burgemeester aanzienlijke macht en invloed heeft. Hij of zij is het gezicht van de gemeente, heeft een belangrijke rol in de handhaving van openbare orde en veiligheid, en kan beleidskeuzes direct beïnvloeden (Boogers & Schaap, 2012). Het is onlogisch dat een figuur met zoveel macht niet direct door de bevolking wordt gekozen.

“Een benoemde burgemeester voorkomt populisme”

Sommige voorstanders van het huidige systeem stellen dat een gekozen burgemeester kan leiden tot populistische, onervaren of incapabele bestuurders. Ze wijzen naar landen waar direct gekozen burgemeesters soms controversiële figuren zijn geworden.

Dit argument is paternalistisch en anti-democratisch. Het suggereert dat burgers niet verstandig genoeg zijn om een geschikte burgemeester te kiezen, en dat elites deze beslissing beter kunnen maken. Maar democratie betekent juist dat het volk zélf bepaalt wie hen bestuurt, zelfs als dat af en toe tot minder wenselijke uitkomsten leidt. Bovendien blijkt uit internationale voorbeelden, zoals in de Verenigde Staten en Duitsland, dat gekozen burgemeesters vaak goed functioneren en zich meer betrokken voelen bij hun kiezers (Denters, 2006).

“Stabiliteit en continuïteit zijn belangrijker dan directe verkiezing”

Een ander argument is dat een benoemde burgemeester zorgt voor stabiliteit en bestuurlijke continuïteit, omdat de functie niet onderhevig is aan grillige verkiezingsuitslagen. Dit zou leiden tot een beter functionerend lokaal bestuur.

Dit argument miskent het feit dat democratie per definitie veranderingen met zich meebrengt. Stabiliteit mag nooit een excuus zijn om democratische controle op te offeren. Bovendien kan een gekozen burgemeester net zo goed stabiliteit waarborgen, zolang er duidelijke regels zijn omtrent herverkiezing en ambtstermijnen (Hendriks & Karsten, 2014).

Hoe kan het beter? De voordelen van een gekozen burgemeester

Een direct gekozen burgemeester zou verschillende voordelen met zich meebrengen:

• Meer democratische legitimiteit: Burgers krijgen daadwerkelijk invloed op wie hen bestuurt.
• Betere verantwoording: Een burgemeester die weet dat hij herkozen moet worden, zal meer rekening houden met de wensen van de bevolking.
• Minder achterkamertjespolitiek: De macht van partijburelen en gesloten sollicitatieprocedures wordt doorbroken.
• Grotere betrokkenheid van burgers: Gemeenteraadsverkiezingen kennen vaak een lage opkomst. Directe verkiezingen voor de burgemeester zouden de betrokkenheid bij de lokale democratie kunnen vergroten.

Voorbeelden uit andere landen

In veel andere democratische landen wordt de burgemeester wél direct gekozen. In de Verenigde Staten, het Verenigd Koninkrijk, Duitsland en Frankrijk kiezen burgers hun lokale bestuurders rechtstreeks. Dit leidt niet tot de instorting van de democratie, maar juist tot een sterker en transparanter bestuur waarin de bevolking meer inspraak heeft.

In Nederland zijn er bovendien experimenten geweest met gekozen burgemeesters, bijvoorbeeld in Rotterdam met de functie van “stadsdeelvoorzitter”. Deze experimenten lieten zien dat burgers daadwerkelijk betrokken raken bij de verkiezing en dat directe democratie prima kan functioneren op lokaal niveau.

Conclusie: tijd voor verandering

Het huidige systeem van benoemde burgemeesters is een anachronisme dat niet past binnen een moderne democratische rechtsstaat. De argumenten voor de benoemde burgemeester houden geen stand tegenover het fundamentele democratische principe dat burgers zelf hun bestuurders moeten kiezen. Nederland zou de stap moeten zetten naar een systeem waarin de burgemeester direct wordt gekozen door de bevolking, zoals in veel andere westerse democratieën al het geval is. Alleen dan kan het lokale bestuur echt als democratisch worden beschouwd.

Referenties

• Andeweg, R., & Irwin, G. (2014). Governance and Politics of the Netherlands.
• Boogers, M., & Schaap, L. (2012). De veranderende rol van de burgemeester.
• Bovens, M., & Wille, A. (2017). Diploma Democracy.
• Daalder, H. (2004). Politieke geschiedenis van Nederland.
• Denters, B. (2006). Directe verkiezingen en lokaal bestuur.
• Hendriks, F., & Karsten, N. (2014). Lokaal bestuur in Nederland.
• Van Ostaaijen, J. (2020). Lokaal bestuur en democratie in Nederland.