De uitdijende overheid: minder voor burger en meer voor ambtenaar

In Nederland is het percentage van de beroepsbevolking dat direct door de overheid wordt betaald de afgelopen jaren gestaag toegenomen. Momenteel bestaat ongeveer 12-14% van de werkzame bevolking uit ambtenaren, waaronder werknemers in de publieke administratie, zorg, onderwijs en rechtshandhaving (CBS, 2023). Wanneer echter ook de indirecte werknemers worden meegerekend—mensen die werken voor organisaties waarbij de overheid de enige of primaire opdrachtgever is—loopt dit percentage aanzienlijk op. Schattingen suggereren dat maar liefst 25-30% van de beroepsbevolking economisch afhankelijk is van overheidsgeld (Ministerie van Financiën, 2023).

Historische trends en toekomstige verwachtingen

Historisch gezien lag het aandeel van overheidswerknemers in Nederland lager. In de jaren ’70 en ’80 schommelde het rond de 8-10%, maar sindsdien heeft de uitbreiding van publieke diensten, toezichthoudende instanties en uitbestede overheidscontracten het aantal fors doen stijgen (WRR, 2022). Met de groeiende rol van de overheid in zorg, onderwijs en infrastructuur zal deze trend zich naar verwachting voortzetten. Sommige projecties geven aan dat tegen 2050 bijna 35% van alle werkenden in Nederland direct of indirect afhankelijk zal zijn van de overheid (CPB, 2023).

Vergelijking met andere landen

Vergeleken met andere landen is het Nederlandse percentage overheidswerkgelegenheid relatief hoog, maar niet het hoogste. Landen als Frankrijk en de Scandinavische landen (Zweden, Noorwegen, Denemarken) hebben vaak nog hogere percentages ambtenaren, soms boven de 25% (Eurostat, 2023). In tegenstelling hiermee ligt het percentage in de Verenigde Staten lager: ongeveer 15% van de beroepsbevolking werkt direct voor de federale, staats- of lokale overheid. Echter, wanneer ook overheidscontractanten en indirect afhankelijke werknemers worden meegeteld, stijgen de Amerikaanse cijfers aanzienlijk, hoewel ze nog steeds onder het Europese gemiddelde blijven (Bureau of Labor Statistics, 2023). In andere Europese landen zoals Duitsland en het Verenigd Koninkrijk zijn de overheidswerkgelegenheidscijfers vergelijkbaar met die in Nederland, al is er daar meer aandacht geweest voor privatisering van bepaalde sectoren (OECD, 2023).

Ook in de Verenigde Staten groeit de zorg over een uitdijende overheid. De steeds groter wordende federale bureaucratie heeft geleid tot toenemende inefficiëntie en overregulering. President Donald Trump, die nu zijn tweede termijn dient, heeft plannen aangekondigd om de federale overheid drastisch in te krimpen. Hij stelt dat de “deep state” en overmatige bemoeienis door ambtenaren de economie en individuele vrijheid ondermijnen (Heritage Foundation, 2023). Dit benadrukt een bredere wereldwijde discussie over de balans tussen publieke en private sectoren.

De negatieve gevolgen van een uitdijende overheid

Zwaardere belastingdruk

Een groeiende publieke sector leidt tot een zwaardere financiële last voor belastingbetalers. Naarmate de overheid meer mensen in dienst neemt, stijgt de behoefte aan hogere belastingen om lonen, pensioenen en uitkeringen te bekostigen. Dit remt economische groei, ontmoedigt ondernemerschap en belemmert het scheppen van private banen (IMF, 2022). Hogere belastingen verminderen daarnaast de koopkracht van burgers en de investeringscapaciteit van bedrijven, wat leidt tot een tragere economische ontwikkeling.

Politieke bevooroordeeldheid en afhankelijkheid

Naarmate meer mensen afhankelijk worden van de overheid voor hun inkomen, kunnen politieke voorkeuren verschuiven. Een groter deel van de kiezers zal geneigd zijn om partijen te steunen die pleiten voor een grotere overheid en hogere uitgaven, omdat hun inkomen hiervan afhangt. Dit creëert een cyclus waarin de overheid zichzelf blijft uitbreiden, wat leidt tot een verstarring van het politieke landschap en minder ruimte voor innovatie in beleid (WRR, 2022). Bovendien kan deze afhankelijkheid ervoor zorgen dat burgers en organisaties minder geneigd zijn om kritiek te leveren, uit angst voor het verliezen van subsidies of contracten.

Bureaucratische inefficiëntie

Een te grote overheid leidt vaak tot buitensporige bureaucratie, vertragingen in besluitvorming en verspilling van middelen. Landen met een omvangrijke publieke sector kampen vaker met inefficiëntie en een lagere productiviteitsgroei (OECD, 2023). Doordat er weinig concurrentie binnen overheidsinstellingen bestaat, ontbreekt de prikkel om diensten te verbeteren en innovatief te zijn.

Verdringing van de private sector

Wanneer te veel middelen naar de publieke sector vloeien, lijdt de private sector daaronder. Gekwalificeerde professionals kiezen vaker voor een veilige overheidsbaan in plaats van bij te dragen aan innovatie en ondernemerschap. Bedrijven die afhankelijk zijn van overheidsopdrachten kunnen gemakzuchtig worden, wat leidt tot minder concurrentiekracht en efficiëntie in de economie (CPB, 2023). Dit ontmoedigt ook kleine bedrijven en start-ups, die niet kunnen concurreren met grote bedrijven die nauwe banden met de overheid onderhouden.

Verminderde individuele vrijheid en innovatie

Een door de overheid gedomineerde economie leidt vaak tot een cultuur van afhankelijkheid en minder individuele vrijheid. Burgers worden meer afhankelijk van staatssteun dan van eigen initiatief, wat creativiteit en economische dynamiek ondermijnt. Landen met een grote publieke sector ervaren doorgaans tragere innovatiecycli, omdat overheidsinstellingen geneigd zijn verandering te weerstaan en stabiliteit boven vooruitgang te verkiezen (IMF, 2022). Daarnaast is er vaak een beperkend regelgevend klimaat, wat ondernemerschap en technologische vooruitgang belemmert.

Toename van corruptie en vriendjespolitiek

Een grotere overheid leidt vaak tot meer corruptie en vriendjespolitiek. Met meer bureaucratische posities komen er meer mogelijkheden voor politieke benoemingen en inefficiënties. Dit verspilt niet alleen belastinggeld, maar ondermijnt ook het principe van meritocratie, waardoor getalenteerde individuen ontmoedigd worden om deel te nemen aan de publieke of private sector (WRR, 2022). In landen met een uit de hand gelopen publieke sector komen gevallen van fraude, misbruik van overheidsmiddelen en vriendjespolitiek vaker voor.

Aantasting van democratische processen

Een bevolking die grotendeels afhankelijk is van de overheid voor inkomen is minder geneigd om de politieke status quo te bekritiseren. Wanneer een groot deel van de kiezers afhankelijk is van overheidssalarissen, pensioenen of uitkeringen, hebben zij een sterk belang bij het voortzetten van deze situatie. Dit ondermijnt democratische checks and balances, vermindert de druk op overheden om efficiënt en verantwoordelijk te handelen en moedigt populistische politiek aan (OECD, 2023).

Economische stagnatie en productiviteitsdaling

Een uitdijende overheidssector kan economische groei vertragen door middelen weg te trekken bij productievere sectoren. Toenemende overheidsuitgaven om werkgelegenheid te behouden, gaan vaak ten koste van private investeringen en innovatie. Hoge staatsschulden door overmatige overheidsuitgaven kunnen inflatie aanwakkeren en leiden tot langdurige economische instabiliteit (IMF, 2022). Landen met een groot percentage overheidsmedewerkers kampen vaker met lagere BBP-groei en een afnemende concurrentiekracht.

Conclusie

De groei van overheidswerkgelegenheid in Nederland en andere westerse landen brengt aanzienlijke economische en politieke uitdagingen met zich mee. Hoewel de publieke sector essentieel is, leidt ongecontroleerde groei tot financiële druk, afnemende economische dynamiek en politieke afhankelijkheid. Het debat over het inperken van de overheid, zoals zichtbaar in Trumps beleid, laat zien dat dit geen louter Europees probleem is, maar een wereldwijde uitdaging die een doordachte aanpak vereist.

Referenties

• CBS, 2023. “Arbeidsmarkt en werkgelegenheid in Nederland: trends en ontwikkelingen.”
• Ministerie van Financiën, 2023. “Begrotingsrapport en overheidsuitgavenanalyse.”
• WRR, 2022. “De toekomst van werk en de rol van de overheid.”
• CPB, 2023. “Economische vooruitzichten en werkgelegenheidsstructuur.”
• Eurostat, 2023. “Public sector employment across Europe.”
• Bureau of Labor Statistics, 2023. “Government employment trends in the US.”
• OECD, 2023. “Public employment and economic impact in developed nations.”
• IMF, 2022. “Government size and economic efficiency.”
• Heritage Foundation, 2023. “Trump’s second-term plan to reduce government bureaucracy.”