Pensioen: een systeem dat meer neemt dan geeft

Pensioenen worden vaak gepresenteerd als een veilige en noodzakelijke manier om financiële stabiliteit na pensionering te garanderen. Overheden en financiële instellingen beweren dat pensioensystemen individuen beschermen tegen armoede op latere leeftijd en een gestructureerde manier bieden om gedurende hun loopbaan te sparen. In de praktijk functioneren pensioenen echter vaak als een gedwongen spaarsysteem dat geld afneemt van werknemers en werkgevers onder het mom van sociale zekerheid—zonder enige garantie op de beloofde voordelen. Veel werknemers dragen decennialang een aanzienlijk deel van hun salaris af, maar leven mogelijk niet lang genoeg om hun volledige pensioen te ontvangen. En zelfs als ze dat wel doen, wordt de waarde van hun pensioen vaak aangetast door inflatie, wanbeheer en beleidswijzigingen (Barr, 2013; Kotlikoff, 2017).

Hoe pensioensystemen werken

Het basisidee

Het fundamentele idee achter pensioenen is eenvoudig: werknemers dragen een deel van hun loon af aan een pensioenfonds, dat hen later bij pensionering uitbetaalt. Sommige pensioensystemen werken volgens een omslagstelsel, waarbij de bijdragen van huidige werknemers worden gebruikt om de pensioenen van gepensioneerden te financieren, terwijl andere systemen investeringsgebaseerd zijn en afhankelijk zijn van de financiële markten (OECD, 2021). Deze systemen lijken echter minder stabiel dan wordt voorgesteld. Door dalende geboortecijfers en stijgende levensverwachting wordt het omslagstelsel onhoudbaar, wat leidt tot voortdurende beleidsaanpassingen die het vertrouwen in het systeem verder ondermijnen.

Overheidspensioenen vs. private pensioenen

Er zijn twee hoofdtypen pensioenen: door de overheid beheerde pensioenen en private pensioenregelingen. Overheidspensioenen vereisen doorgaans verplichte bijdragen en beloven een vastgestelde uitkering, terwijl private pensioenen afhankelijk zijn van investeringen en marktprestaties. Beide systemen lopen echter risico’s zoals wanbeheer, inflatie en beleidswijzigingen die de verwachte pensioenuitkeringen kunnen ondermijnen (World Bank, 2019). Private pensioenen, die vaak worden gepresenteerd als een betrouwbaarder alternatief, stellen werknemers nog steeds bloot aan marktrisico’s en faillissementen van bedrijven, wat kan leiden tot ondergefinancierde pensioenen.

Waarom pensioenen niet altijd voordelig zijn

Werknemers genieten mogelijk nooit van hun pensioen

Een van de meest opvallende problemen met pensioensystemen is dat veel deelnemers nooit lang genoeg leven om hun volledige pensioenuitkering te ontvangen. De pensioenleeftijd wordt in veel landen steeds verder opgeschoven vanwege de stijgende levensverwachting, maar niet iedereen haalt deze leeftijd (Turner, 2020). In sommige gevallen betalen mensen hun hele leven lang premies, om vervolgens te overlijden voordat ze een aanzienlijk deel—of überhaupt iets—van hun pensioen ontvangen (Börsch-Supan, 2021). Ondertussen gaan de resterende fondsen niet altijd naar hun erfgenamen, wat de financiële zekerheid van werkende gezinnen verder bemoeilijkt.

Pensioenen als gedwongen herverdeling van welvaart

Pensioensystemen functioneren vaak eerder als een mechanisme voor vermogensherverdeling dan als een echte spaarregeling. In door de overheid beheerde systemen wordt het geld dat door huidige werknemers wordt betaald, niet per se gereserveerd voor hun toekomst; het wordt in plaats daarvan gebruikt om de pensioenen van huidige gepensioneerden te financieren. Dit betekent dat jongere generaties vaak worden belast met het ondersteunen van oudere generaties, een structuur die steeds onhoudbaarder wordt naarmate de bevolking vergrijst en geboortecijfers dalen (European Commission, 2020). De overdracht van rijkdom via pensioenen creëert spanningen en economische instabiliteit, terwijl overheden voortdurend belasting- en uitkeringsstructuren aanpassen om solvabiliteit te behouden.

Inflatie en economische risico’s

Zelfs wanneer pensioenen uiteindelijk worden uitgekeerd, wordt hun werkelijke waarde vaak aangetast door inflatie. Overheden en pensioenfondsen passen uitkeringen wel aan, maar deze aanpassingen houden zelden gelijke tred met de stijgende kosten van levensonderhoud. Gepensioneerden merken hierdoor vaak dat hun pensioen veel minder koopkracht biedt dan verwacht, waardoor ze ondanks decennialange bijdragen alsnog financiële onzekerheid ervaren (OECD, 2021).

Private pensioenregelingen zijn niet zonder risico

Veel werknemers vertrouwen op private pensioenregelingen in de veronderstelling dat deze veiliger zijn dan overheidspensioenen. Echter, private pensioenfondsen zijn onderhevig aan marktfluctuaties, recessies en zelfs wanbeheer. Economische crises kunnen pensioeninvesteringen ernstig aantasten, waardoor gepensioneerden met minder dan verwacht achterblijven. Bovendien zijn er gevallen waarin bedrijfspensioenfondsen instorten, waardoor werknemers hun spaargeld verliezen (Diamond, 2011).

De realiteit van werkgeversbijdragen

Pensioenen verhogen arbeidskosten

Werkgevers zijn verplicht bij te dragen aan pensioenregelingen, wat de arbeidskosten aanzienlijk verhoogt. Deze verplichte financiële last vermindert de beschikbare middelen voor loonsverhogingen en bedrijfsinvesteringen. Voor kleine bedrijven kunnen pensioenverplichtingen een grote beperking vormen, wat het scheppen van banen en de economische groei ontmoedigt (Kotlikoff, 2017). Terwijl bedrijven worstelen met deze kosten, compenseren ze vaak door lagere lonen aan te bieden of minder personeel aan te nemen, wat uiteindelijk werknemers schaadt die zogenaamd worden “beschermd” door deze pensioenprogramma’s.

Een rem op werken en sparen

Voor werknemers kan het idee dat een deel van hun salaris gedwongen wordt ingehouden, een rem vormen op harder werken of zelfstandig sparen. Veel mensen zouden liever hun eigen geld investeren in activa naar keuze, dan gedwongen te worden in een systeem dat mogelijk geen voldoende rendement oplevert (Barr, 2013). Gezien het gebrek aan controle dat individuen hebben over hun pensioenbijdragen, zien veel werknemers het als een vorm van verborgen belasting in plaats van een echt voordeel.

Overheidsmisbruik van pensioenfondsen

Pensioenfondsen worden wanbeheerd en omgeleid

Overheden gebruiken pensioenfondsen vaak als een handige financiële pool voor andere uitgaven. In sommige gevallen worden pensioenbijdragen omgeleid naar niet-gerelateerde overheidsprogramma’s, zoals het financieren van oorlogen, klimaatinitiatieven of reddingspakketten voor banken en bedrijven. Deze omleiding van fondsen ondermijnt het eigenlijke doel van pensioenen, waardoor toekomstige gepensioneerden kwetsbaar worden (Europese Commissie, 2020; Wereldbank, 2019). Het gebrek aan transparantie in deze financiële beslissingen maakt het voor werknemers vrijwel onmogelijk om hun overheden ter verantwoording te roepen.

Verhogen van de pensioenleeftijd om uitbetalingen uit te stellen

Om falende pensioenregelingen te compenseren, verhogen overheden vaak de pensioenleeftijd, waardoor mensen langer moeten werken voordat ze hun uitkeringen kunnen claimen. Hoewel dit beleid vaak wordt gerechtvaardigd als reactie op de stijgende levensverwachting, treft het onevenredig lage-inkomenswerknemers die misschien niet de luxe hebben om hun carrière te verlengen vanwege fysieke of gezondheidsbeperkingen (Turner, 2020). Deze tactiek verschuift de last effectief naar werknemers, terwijl politici noodzakelijke hervormingen vermijden.

Alternatieven voor traditionele pensioensystemen

Lagere belastingen en privésparen

Een duurzamere aanpak zou zijn om werknemers hun eigen pensioenfondsen te laten beheren door de belastingen te verlagen en privésparen aan te moedigen. Veel mensen zouden beter af zijn met het investeren in gediversifieerde activa zoals onroerend goed, aandelen of individuele pensioenrekeningen, dan gedwongen te worden in een rigide pensioenregeling (Kotlikoff, 2017). Het geven van controle over hun spaargeld bevordert financiële onafhankelijkheid en aanpassingsvermogen.

Flexibele pensioenplannen

In plaats van een uniforme aanpak zouden pensioensystemen kunnen worden geherstructureerd om flexibele opties te bieden, waardoor individuen eerder toegang krijgen tot hun spaargeld of kunnen investeren in alternatieve pensioenoplossingen die zijn afgestemd op hun behoeften (Diamond, 2011). Het aanmoedigen van financiële geletterdheid en zelfredzaamheid zou werknemers versterken in plaats van hen te binden aan door de overheid gecontroleerde regelingen.

De situatie in Nederland

In Nederland is deelname aan pensioenregelingen vaak verplicht voor werknemers, vooral in sectoren met collectieve arbeidsovereenkomsten. Dit betekent dat een groot deel van het inkomen automatisch wordt ingehouden voor een pensioenfonds, zonder dat werknemers daar zeggenschap over hebben. Nederlandse pensioenfondsen beheren gigantische bedragen, maar dit betekent niet dat deelnemers altijd verzekerd zijn van een goed pensioen. Hervormingen zoals het nieuwe pensioenstelsel, waarbij er meer afhankelijkheid is van beleggingsrendementen, maken de toekomst onzeker (CPB, 2022). Bovendien wordt een groot deel van het pensioengeld geïnvesteerd in risicovolle financiële markten en duurzaamheidsagenda’s, die niet per definitie in het belang van de pensioenspaarder zijn.

Conclusie

Hoewel pensioenen worden gepresenteerd als een vangnet voor de oude dag, fungeren ze vaak als een herverdelingsmechanisme dat werknemers en werkgevers zwaar belast. Een meer flexibele, individueel beheerde aanpak van pensioenplanning—gebaseerd op lagere belastingen en persoonlijke spaaropties—kan een effectievere oplossing bieden voor financiële zekerheid op latere leeftijd.

Referenties

• Barr, N. (2013). The Pension System: Myths and Realities. Oxford University Press.
• Börsch-Supan, A. (2021). Aging, Retirement, and Pensions: The Global Challenges. MIT Press.
• CPB (2022). Evaluatie van het Nederlandse pensioenstelsel. Centraal Planbureau.
• Diamond, P. (2011). Reforming Pensions: Principles and Policy Choices. MIT Press.
• European Commission (2020). The Future of Pensions in Europe.
• Kotlikoff, L. (2017). Get What’s Yours: The Secrets to Maxing Out Your Social Security. Simon & Schuster.
• OECD (2021). Pensions at a Glance.
• Turner, J. (2020). Longevity Risk and Retirement Income Planning. Palgrave Macmillan.
• World Bank (2019). The Economics of Pensions and Retirement Security.